حکمرانی بد با درآمدهای نفتی چه کرد؟ / صندوق نفت نروژ ۱۳۷ برابر صندوق توسعه ملی!

مدل حکمرانی اقتصادی ایران در این سال‌ها باعث شده صندوق توسعه ملی که با هدف حفظ منافع ناشی از منابع ملی مثل نفت و گاز برای نسل‌های آینده تاسیس شده است، پس از ۱۰ سال تنها ۱۰ میلیارد دلار منابع داشته باشد؛ رقمی که در مقایسه با صندوق‌های ثروت در دیگر کشورهای نفتی بسیار ناچیز بوده و می‌تواند هشداری جدی برای مردم و سیاست‌گذاران تلقی شود.

عملکرد ۱۰ ساله صندوق توسعه ملی

دی ماه سال ۱۳۹۰ بود که صندوق توسعه ملی پس از تجربه ناموفق حساب ذخیره ارزی، فعالیت خود را به‌طور رسمی آغاز کرد.

هدف از ایجاد این صندوق، آنطور که در اساسنامه آن ذکر شده، تبدیل بخشی از عواید ناشی از فروش نفت، گاز و میعانات گازی و فرآورده‌های نفتی به ثروت‌های ماندگار، مولد و سرمایه‌های زاینده اقتصادی و حفظ سهم نسل‌های آینده از منابع مذکور است. با این وجود، آنطور که رئیس صندوق توسعه ملی می‌گوید، نقص موجود در دانش حکمرانی این صندوق سبب شده که نه تنها از هدف اصلی خود فاصله بگیرد، بلکه در مسیری قدم بگذارد که به نابودی آن ختم شود.

منابع صندوق توسعه ملی؛ تنها ۱۰ میلیارد دلار!

مهدی غضنفری، رئیس هیات عامل صندوق توسعه ملی، در اواخر هفته گذشته آخرین وضعیت این صندوق را تشریح کرد که نگرانی‌های بسیاری از آینده این صندوق و منابع آن ایجاد کرد.

به گفته غضنفری، صندوق توسعه ملی یک صندوق ۱۵۰ میلیارد دلاری است که حدود ۱۰۰ میلیارد دلار آن توسط دولت‌های مختلف برداشت شده و حدود ۴۰ میلیارد دلار نیز تسهیلات پرداخت کرده است. بنابراین تنها ۱۰ میلیارد دلار از منابع در این صندوق باقی مانده است.

فقدان شفافیت در صندوق توسعه ملی

یکی دیگر از موضوعاتی که رئیس صندوق توسعه ملی به آن پرداخت، فقدان شفافیت در این صندوق بود. وی با تاکید براینکه منابع وجوه صندوق باید نزد عموم مردم علنی باشد، گفت: رویکرد کلی نسبت به برداشت از صندوق ثروت ملی و هزینه‌کرد دولت از آن، باید نزد مردم مشخص باشد؛ به نظر من هیچ دلیلی بر محرمانه بودن منابع صندوق وجود نداشته و مردم ذی‌نفعان اصلی صندوق هستند و با اطلاع‌رسانی از سوی ما می‌توانند بهتر بدانند صندوق توسعه ملی در چه موقعیتی قرار دارد و چگونه اداره می‌شود.

صندوق نفت نروژ؛ نمونه بارز شفافیت و مدیریت صحیح

وخامت اوضاع صندوق توسعه ملی اما زمانی مشخص می‌شود که آن را با صندوق‌های مشابه در دیگر کشورها مقایسه کنیم.

برای مثال اگر نگاهی به سایت صندوق نفت نروژ بیاندازیم، می‌بینیم که میزان منابع این صندوق در صفحه اصلی این سایت درج شده است. منابعی که ارزش آن در حال حاضر برابر با ۱۴,۷۴۷ هزار میلیارد کرون نروژ معادل ۱,۳۷۱ هزار میلیارد دلار است. زیر این رقم هم عبارت «ما برای حفظ و ایجاد ثروت مالی برای نسل‌های آینده کار می‌کنیم» نقش بسته است.

اما شفافیت در صندوق نفت نروژ به مشخص بودن میزان منابع محدود نمی‌شود و مقصد دارایی‌های این صندوق هم کاملا مشخص است. بر این اساس در سال ۲۰۲۲ منابع صندوق نفت نروژ در ۶۹ کشور سرمایه‌گذاری شده است.

همچنین ۶۹.۸ درصد این منابع در سهام شرکت‌هایی از ۶۳ کشور، ۲۷.۵ درصد از آن در سپرده‌گذاری‌های درآمدثابت، ۲.۷ درصد در املاک و مستغلات و ۰.۱ درصد هم در زیرساخت‌های انرژی‌های تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری شده است تا آیندگان بتوانند از این منابع استفاده کنند.

وضعیت صندوق در دیگر کشورها چگونه است؟

با وجود اینکه صندوق نروژ همیشه در میان صندوق‌ کشورهای نفت‌خیز زبانزد بوده اما به نظر می‌رسد کشورهایی مثل عربستان و امارات با سرعت در حال نزدیک شدن به نروژ هستند؛ موضوعی که غضنفری نیز به آن اشاره کرد.

امارات در دو دهه گذشته حدود ۷۰ درصد از درآمدهای نفتی خود را در صندوق‌های ثروت سرمایه‌گذاری کرده و همین موضوع سبب شده است که مجموع دارایی‌های تحت مدیریت کل صندوق‌های ثروت ملی ابوظبی به ۱,۳۰۰ هزار میلیارد دلار برسد.

عربستان نیز دو صندوق مجزا دارد که مجموع ارزش دارایی‌های آنها به ۱,۱۰۰ هزار میلیارد دلار می‌رسد. به علاوه مجموع دارایی‌های صندوق ثروت ملی چین نیز در پایان سال ۲۰۲۱ به رقم ۱,۳۵۰ هزار میلیارد تومان رسید.

در این میان کشور سنگاپور نیز توانسته ارزش دارایی‌های صندوق ثروت ملی خود را در سال ۲۰۲۲ به بیش از ۴۰۳ میلیارد دلار برساند.

صندوق توسعه ملی در مسیر نابودی

درآمدهای نفتی در کشورهای توسعه‌یافته، سرمایه‌گذاری شده یا برای ساخت زیرساخت‌ها مصرف می‌شوند. با این وجود حکمرانی اقتصادی ایران به نحوی بوده که این درآمدها بخش اصلی بودجه کشور را تشکیل می‌دهند و در مصارف جاری مورد استفاده قرار می‌گیرند.

رئیس هیات عامل صندوق توسعه ملی نیز در رابطه به این موضوع تصریح کرد: ظاهرا تنها صندوقی که در دنیا تسهیلات می‌دهد، صندوق توسعه ملی ایران است و یکی از صندوق‌هایی که در حوزه نفت در کشور‌های نفتی حضور ندارد نیز صندوق توسعه ملی است.

وی همچنین تاکید کرده است که مقایسه صندوق توسعه ملی با صندوق‌های ثروت ملی جهان بسیار هشداردهنده است. در حالی که متوسط نرخ بازدهی آن‌ها حدود ۶ درصد بوده، متوسط نرخ بازگشت سرمایه برای صندوق توسعه ملی صفر بوده که نشان می‌دهد صندوق بعد از ۱۰ سال، در عمل کوچک شده است و اگر مسیر استهلاک منابع ادامه یابد، صندوق به طور کامل از بین می‌رود و به جای صندوق هزار میلیاردی برای نسل‌های آینده در عمل چیز زیادی باقی نمی‌ماند.